Algemeen

Inleiding
In dit hoofdstuk worden de financiële ontwikkelingen voor de komende periode weergegeven. Het gaat om ontwikkelingen die mogelijk een forse impact op de gemeentelijke financiën hebben.

Verwachtingen rapport Elke regio telt
De raad voor leefomgeving en infrastructuur heeft op 27 maart 2023 het rapport "Elke regio telt" gepubliceerd. Uit dit rapport blijkt dat de regionale verschillen in brede welvaart in Nederland groot zijn en ze nemen toe.

Uit bovenstaand figuur blijkt dat de brede welvaart in de gemeente Borger-Odoorn laag scoort. Uit het rapport blijkt verder dat in vijf regio's, o.a. de Veenkoloniën, de brede welvaart op belangrijke onderdelen sterk achterblijft ten opzichte van de rest van Nederland. Essentiële voorzieningen brokkelen gelijktijdig af: basisscholen gaan dicht, huisartspraktijken verdwijnen, winkels sluiten hun deuren, bushaltes worden opgeheven. Deze neerwaartse spiraal van verschraling heeft verstrekkende gevolgen voor het gemeenschapsleven. De leefbaarheid komt onder druk te staan en dit leidt tot achterstanden in de gezondheid en hoogte van inkomen.

Als college willen we met de uitkomsten van dit rapport aan de slag omdat brede welvaart voor iedereen moet zijn. Hiertoe benutten wij onder meer de nieuwe Regio Deal die we als gemeente aan willen gaan. Ook willen we samen met andere plattelandsgemeenten een lobby voeren dat het rijk meer gaat investeren in het platteland. De P-10 behartigt de belangen van de grootste plattelandsgemeenten en kan een goede rol spelen in de lobby. Aanvullend kunnen ook de overleggen met VDG, VNG etc. worden benut.

Regio Deal
De huidige Regio Deal Zuid- en Oost Drenthe 2019-2023 loopt dit jaar af. Deze deal richt zich op projecten en samenwerking in 3 peilers: werken, wonen en welzijn. Ook in 2024 zullen de projecten doorlopen omdat er nog veel middelen beschikbaar zijn.

Recentelijk heeft het rijk middelen voor een nieuwe Regio Deal vrijgemaakt. In totaal is voor de regio Zuid Oost Drenthe € 60 miljoen beschikbaar (waarvan € 30 miljoen uit de regio beschikbaar moet worden gesteld). Besluitvorming van deze nieuwe Regio Deal zal voor de zomer in de provincie Drenthe en Overijssel met 5 gemeenteraden plaatsvinden. Voor de gemeente Borger-Odoorn is dit onderwerp in de raad van 13 juli 2023 geagendeerd. De kosten voor de gemeente Borger-Odoorn bedragen voor vier jaar € 900.000. Dit is € 225.000 per jaar (2024 tot en met 2027).

Wij komen, na besluitvorming van de raad en het sluiten van het convenant tussen de regio en het Rijk, met voorstellen over de uitwerking van deze regiodeal. Aan de hand van de reguliere P&C cyclus wordt de raad hierover geïnformeerd. Tevens zal de raad actief betrokken worden bij de uitwerking van de deal in de komende jaren.

Sociaal domein
De lasten van het sociaal domein zijn ongeveer de helft van de totale begroting van de gemeente en sterk afhankelijk van diverse ontwikkelingen. In de begroting 2023 hebben we enkele belangrijke ontwikkelingen toegelicht, namelijk: het nieuwe woonplaatsbeginsel, vergrijzing, beleid abonnementstarief Wmo en de hervormingsagenda jeugdhulp. In deze kadernota staan nog even stil bij de hervormingsagenda en gaan we in op de ontwikkelingen bij de Wmo.

Hervormingsagenda Jeugd
De hervormingsagenda Jeugd 2022-2028 heeft als doelstelling het verbeteren van de hulpverlening en een financieel beheersbaar en duurzaam jeugdstelsel. De agenda is met name ingezet om de toegenomen stijging van kosten stop te zetten. De agenda gaat er vanuit dat er vanaf 2026 besparingsmaatregelen worden genomen, zodat de lasten voor jeugdhulp gaan dalen. Voorbeelden van besparingsmaatregelen zijn de invoering van een eigen bijdrage of het overdragen van de zwaarste jeugdzorg aan provincie of Rijk met als doel om dit efficiënter te organiseren.

Met deze besparingsmaatregelen houdt het rijk al rekening met de compensatie voor jeugdhulp vanaf 2026. Concreet betekent dit dat gemeenten dan minder middelen krijgen van het rijk voor de uitvoering voor jeugdhulp. In de begroting 2023 is toegelicht dat de verwachte besparing van € 500 miljoen vanaf 2025 is verwerkt.

Er wordt op het moment van schrijven gewerkt aan een verdere uitwerking van de hervormingsagenda jeugd. Er is een akkoord tussen gemeenten en rijk op hoofdlijnen en dat moet verder uitgewerkt worden.

Ontwikkelingen Wmo
Op het gebied van de Wmo staan de komende jaren meerdere aanbestedingen op de agenda.

1. De raamovereenkomst voor Wmo hulpmiddelen loopt af op 31 maart 2024. Deze kan niet meer worden verlengd. De huidige overeenkomst is gezamenlijk aanbesteed door de gemeenten Borger-Odoorn, Coevorden, Hoogeveen, Meppel, Westerveld en De Wolden. Het voornemen is om ook de nieuwe overeenkomst voor Wmo Hulpmiddelen samen aan te besteden. We zijn bezig met de eerste stappen in dit proces. Naast onze eigen personele inzet wordt ook gebruik gemaakt van externe ondersteuning.
2. De raamovereenkomst voor Wmo Huishoudelijke hulp loopt af op 31-12-2024. Deze kan niet meer worden verlengd. De huidige overeenkomst is samen met de gemeente Coevorden aanbesteed. Ook de nieuwe overeenkomst voor Wmo huishoudelijke hulp wordt samen met de gemeente Coevorden aanbesteed. De voorbereidingen voor de aanbesteding zijn inmiddels gestart.
3. De raamovereenkomst voor Wmo Beschermd Wonen loopt af op 31-12-2024. Deze kan niet meer worden verlengd. Beschermd Wonen wordt uitgevoerd door Emmen, ook voor Coevorden en Borger-Odoorn. De nieuwe aanbesteding zal ook samen met Emmen en Coevorden worden gedaan. De voorbereiding hierop gebeurt momenteel onder begeleiding van een extern bureau.
4. De raamovereenkomst voor Wmo Maatwerkvoorzieningen loopt af op 31-12-2028. Deze aanbesteding is gezamenlijk met Coevorden gedaan. Mede door alle kostenontwikkelingen in de markt zijn er, vooral binnen Coevorden, veel vragen van aanbieders over o.a. de wijze van financieren in deze overeenkomst. Hierdoor ligt de vraag voor hoe we de vraagstukken binnen de huidige raamovereenkomst kunnen oplossen om een vervroegde, nieuwe aanbesteding te voorkomen.

We verwachten door alle marktontwikkelingen, inflatie en gestegen lasten, dat bij de aanbestedingen de tarieven in ieder geval zullen stijgen. Op dit moment zijn er nog CAO onderhandelingen over de lonen in de zorg waardoor die mogelijk nog met 10% zullen stijgen.

In de begroting 2024 verstrekken we nadere informatie over de stand van zaken van de hervormingsagenda en de aanbestedingen Wmo.

Prijsstijgingen
In de begroting 2023 staat dat we leven in onzekere tijden. Stijgende energieprijzen, een vluchtelingencrisis in Europa, ongekende inflatie en een pandemie die ieder moment weer de kop kan opsteken. We zijn ruim een half jaar verder sinds de begroting 2024 en constateren dat de tijden nog steeds onzeker zijn. De inflatie is erg hoog en dit zien we terug in de begroting van de gemeente bij onder andere energiekosten, bouwkosten en lonen.

Uit de financiële kaders van de raad (bijlage 1) blijkt dat de gemeente weinig lasten in de begroting indexeert voor inflatie. In hoofdzaak worden de lasten van bedrijfsvoering (2%) en de gemeenschappelijke regelingen wel geïndexeerd. Dit betekent dat bijvoorbeeld niet de lasten van het sociaal domein worden geïndexeerd. Ongeveer de helft van de totale gemeentelijke begroting wordt niet geïndexeerd.

De Nederlandse Bank (DNB) verwacht voor 2023 een inflatie van 4,9%. Ook de verwachte indexen uit het Centraal Economisch Plan hebben ongeveer deze hoogte.
In de begroting 2023 is besloten om een zogenaamde stelpost indexering te vormen. Deze stelpost is bedoeld om extreme prijsstijgingen op te vangen. Het voordeel van de meidcirculaire 2022 is aan deze stelpost toegevoegd. In de begroting 2023 is een voorstel voor gedeeltelijke invulling van deze stelpost gedaan. Vervolgens wordt in BERAP 2023-I een verder invulling van deze stelpost voor 2023 voorgesteld.

In deze kadernota willen we voorsorteren voor het begrotingsjaar 2024. DNB verwacht voor 2024 een inflatie van bijna 5%. Als de lasten van het niet geïndexeerde deel van de begroting wel moet worden geïndexeerd, betekent dit een lastenverhoging van afgerond € 2 miljoen (5% van € 40 miljoen). De lasten voor bedrijfsvoering worden in de meerjarenraming met 2% geïndexeerd. Indien de CAO met 5% stijgt in 2024, betekent dit dat we aanvullend 3% extra moeten indexeren. Dat is ongeveer € 500.000.

Geconcludeerd kan worden dat het vanwege de hoge inflatie een grote uitdaging wordt om een sluitende begroting 2024 aan te bieden. We stellen niet voor om de financiële kaders bij te stellen op het gebied van indexatie, maar wel om de verwachte voordelen als gevolg van prijscompensatie van de meicirculaire 2023 en de septembercirculaire 2023 te reserveren in de stelpost indexatie. We verwachten namelijk dat deze circulaires positief worden, omdat de indexering van de algemene uitkering naar verwachting ook hoger gaat uitvallen dan nu is begroot. In juni biedt het college de raad een memo aan met de uitkomsten van de meicirculaire 2023. Het lukt namelijk niet om de uitkomsten van deze circulaire in de Kadernota te verwerken.

Stelpost indexatie
Er dienen diverse budgetten te worden geïndexeerd. In de begroting 2023 hebben we daarvoor een stelpost indexatie gevormd. Het uitgangspunt voor een bijstelling is dat er sprake moet zijn van een prijsstijging van meer dan 10%. Ook verhogingen van externe partijen komen ten laste van deze stelpost. In onderstaande tabel zijn de nieuwe indexeringen aangegeven. Het restantbudget is in de eerste regel aangegeven.

Toelichting
1. In 2023 kunnen we de behoedzaamheid in de algemene uitkering laten vrijvallen, omdat het gaat over het lopende jaar. In de meerjarenraming hanteren we het financieel kader van 5 punten behoedzaamheid.
2. In de meicirculaire 2022 hebben we een voorzichtige raming opgenomen van de algemene uitkering, omdat er destijds berichtgeving was dat het Rijk weer moest bezuinigen. Inmiddels ziet het er naar uit dat er geen sprake is van bezuinigingen. De verwachting is juist de meicirculaire positief zal zijn. Daarom is het voorstel om dit bedrag te laten vrijvallen en toe te voegen aan de stelpost indexatie. Daardoor is er in de jaren 2024 t/m 2027 ruim € 2 miljoen per jaar beschikbaar.
3. Er is een nieuwe CAO afgesloten. De gemiddelde loonstijging bedraagt circa 8% voor onze medewerkers. Aangezien we maar 2% voor CAO hebben opgenomen, dienen we de loonsom met 6% te verhogen voor 2023. Dit kost structureel € 960.000.
4. De gemeente Emmen gaat in de komende jaren fors meer vragen voor de ICT dienstverlening. Dit heeft diverse oorzaken, zoals het organiseren van betere bescherming tegen cyber crime en de uitbreiding van personeel. Ook de hogere loonkosten van de CAO werken hier o.a. in door.
5. Het voorstel is om de zwembaden BV jaarlijks vanaf 2024 met 3% te indexeren. Het hanteren van 0% indexatie is namelijk niet meer haalbaar met de hoge prijsstijgingen.
6. De kosten voor groenvoorziening van Emco en Wedeka nemen toe met € 61.000. Al meerdere jaren is dit budget incidenteel bijgeraamd, maar nu is het voorstel dit eenmalig structureel te doen.
7. De premie op onze WGA verzekering is fors gestegen. Dit is voornamelijk het gevolg van indexatie.
8. Het budget voor Stichting Andes wordt jaarlijks nog niet geïndexeerd. Door diverse inhoudelijke budgetten in te zetten en wat budget te reserveren uit 2022 is het gelukt om in 2023 voldoende middelen beschikbaar te stellen. Stichting Andes heeft een subsidieaanvraag voor 2024 aangeleverd met een indexatie van 6%. Het voorstel is om dit bedrag beschikbaar te stellen. Vanaf 2025 wordt het budget standaard met 3% verhoogd. Ook Andes heeft namelijk te maken met hoge CAO stijgingen.
9. De gemeenschappelijke regelingen vragen fors meer middelen dan we in de begroting 2023 hadden opgenomen. Aangezien dit samenwerkingsrelaties zijn dienen we in onze begroting het bedrag op te nemen dat zij vragen als deelnemersbijdrage. In de bijlage is een specificatie gegeven per gemeenschappelijke regeling. Voor wat betreft de RUD is niet de volledige deelnemersbijdrage opgenomen die in de begroting 2024 van de RUD van ons wordt gevraagd. Reden hiervoor is dat we hier niet mee willen instemmen. In het voorstel over de zienswijze van de RUD is dit verder toegelicht. Indien de definitieve deelnemersbijdrage hoger uitvalt dan we hebben opgenomen, dienen we dit verschil in onze begroting 2024 op te nemen.
10. In de begroting 2023 is het budget voor wegen eenmalig met 15% verhoogd. Inmiddels is duidelijk geworden dat de kosten voor verkeersaanpassingen ook met meer dan 10% zijn gestegen. Daarom verhogen we dit budget met 15%.
11. Ook de kosten voor openbare verlichting zijn toegenomen met meer dan 10%. Ook hier stellen we een verhoging van 15% van het budget voor.

Conclusie
Zichtbaar is dat er een tekort is in deze stelpost. Het voorstel is om deze stelpost weer aan te vullen als de meicirculaire wordt gepubliceerd. Er is namelijk toegezegd door het Rijk dat gemeenten worden gecompenseerd in de meicirculaire voor de hoge indexatie die in 2022 heeft plaatsgevonden.

Gemeentefonds
Gemeenten zijn in het algemeen financieel erg afhankelijk van de inkomsten van het Rijk. Dit geldt ook voor de gemeente Borger-Odoorn. In totaal ontvangt de gemeente ongeveer € 60 miljoen van het rijk en dat is ruim 75% van de totale baten. De belangrijkste bijdrage van het rijk is het gemeentefonds (€ 52 miljoen). De andere € 8 miljoen bestaat uit de uitkering voor de bijstandsgerechtigden en meerdere specifieke uitkeringen.

In Berap 2023-I is nadere informatie opgenomen over de nog te publiceren meicirculaire 2023. Er worden voordelen verwacht in verband met de fors gestegen prijzen. Ook de lasten in de begroting zullen fors stijgen en er wordt dan ook voorgesteld om alle verwachte voordelen van de meicirculaire 2023 en septembercirculaire 2023 te reserveren in de stelpost indexatie voor de gestegen lasten in het begrotingsjaar 2024.

Uit de voorjaarsnota van het Rijk 2023 blijkt dat er bezuinigingen van 2 tot 3 miljard komen. Als gevolg van de systematiek "samen de trap op en af" zal dit voor het gemeentefonds en onze gemeente nadelige financiële gevolgen hebben. Het is de verwachting dat de meicirculaire 2023 per saldo (compensatie prijsstijgingen -/- rijksbezuinigingen) nog wel een voordeel voor onze gemeente oplevert.  

Omgevingswet en Wet kwaliteitsborging bouwen (WKB)
De Omgevingswet is tot dusver meerdere keren uitgesteld. Op 14 maart 2023 heeft de Eerste Kamer ingestemd met de inwerkingtreding van de Omgevingswet op 1 januari 2024.

In de septembercirculaire 2022 zijn incidentele middelen beschikbaar gesteld. De structurele effecten van de invoering van de Omgevingswet zijn op dit moment niet bekend. Dit zijn we aan het onderzoeken. Ook wordt onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de kosten en opbrengsten te beïnvloeden. Als voorbeeld kan worden genoemd dat als gevolg van de invoering van Wet Kwaliteitsborging Bouw (WKB) de bouwtechnische toets vanaf 2023 door de markt wordt gedaan. Dit heeft naar verwachting consequenties voor zowel de (bouw)leges als de kosten. De verwachting is dat het Rijk geen financiële structurele compensatie biedt voor de Omgevingswet en de WKB. Van belang is dan ook om per saldo de structurele financiële effecten te minimaliseren. Door middel van de P&C cyclus zullen we periodiek de raad over de invoering van deze wetten informeren.

De noodzaak en paradox van samenwerken
Bovenstaande laat zien dat de wereld om ons heen niet stil staat en er, los van de eigen wensen en voorkeuren, nog heel veel andere ontwikkelingen zijn waar wij mee moeten omgaan. Het grootste deel van de begroting betreft immers de uitvoering van wettelijke taken. Het mag duidelijk zijn dat de gemeente dit niet in haar eentje kan doen. En dit blijkt in de praktijk. Onze gemeente werkt op allerlei terreinen en in allerlei hoedanigheden samen met partners. We hebben gemeenschappelijke regelingen, andere verbonden partijen als de stichting Sociale Teams, Arbeidsmarktregio, Jeugdhulpregio’s, BOCE, VDG etc. We sluiten als gemeente allerlei overeenkomsten en verstrekken vele subsidies. Bovenal vinden wij en uw raad het belangrijk dat we samen met onze inwoners de maatschappelijke opgaven aanpakken. Dat inwoners meedoen.

Dit alles maakt wel dat samenwerken haast een vak apart is geworden en veel van ons allen vraagt. De paradox is dat we niet meer zonder samenwerking kunnen, maar ook dat samenwerking zelf veel van ons vergt (geld, tijd, organisatie, afstemming) waardoor er minder tijd is voor andere vormen van samenwerking. En niet te vergeten de vervulling van eigen wensen. Samenwerken levert veel op, maar kost ook veel. Het grootste vraagstuk hierbij is momenteel de arbeidsmarkt. Expertise is gewild, en daarmee schaars. Zeker bij alles wat te maken heeft met duurzaamheid en ruimtelijke ordening (Omgevingswet). Iedereen wil op dit moment medewerkers die verstand hebben van stikstof. De opgave die we hebben voor de komende jaren is om een goede afweging te maken over de kennis en ervaring die we in eigen huis willen hebben, en op welke terreinen we (verder) gaan samenwerken met externe partijen.